(Bu yazı Staj. Eda Ece Bolulu ve Staj. Psk. Melike Albayrak tarafından hazırlanmıştır.)

DEHB tanılı bireyler odaklanmada zorluk çeker fakat ilgi çekici konulara karşı yüksek derecede odaklanabilme güçleri de olabilir. Örneğin; sevdiği çizgi filmi izleyen bir çocuk dakikalarca odağını kaybetmeden ekran karşısında durabiliyorken, sevmediği bir dersin konusu açıldığında hızlıca dikkatini kaybedebilir.

Odaklanmak temelde iki şey gerektirir; ilgi duyulmayan bir konuya odaklanabilmek ve ortamda ilgi çeken bir şey varken ilgi duyulmayan şeye odaklanabilmek. Dikkat dağınıklığının tam tersi olan Hiperfokus, yaygın ve kafa karıştırıcı bir semptomdur. Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu olan çocuklarda ve yetişkinlerde yaygındır. Hiperfokus, kişinin ilgisini çeken bir aktiviteye uzun ve yoğun bir şekilde odaklanmasıdır. Kişi, ilgi çeken aktiviteye o kadar odaklanır ki etrafında olup bitenleri görmezden gelip yaptıkları işe tam anlamıyla odaklanırlar. Çocukların odak malzemesi video oyunları veya televizyon olabilirken yetişkinler için odak malzemesi sosyal medya veya alışveriş olabilir. Fakat nesneler değişse de yaşanan durum aynıdır. Önemli işler ve saatler akıp giderken kişi, ilgi çekici olaya karşı aşırı bir odak sağlama gücüne sahiptir. Psikolog Kathleen Nadeau, Hiperfokus ve DEHB’ye sahip insanların aslında kısa bir dikkat aralığına sahip olmadıklarını, sadece düzensiz bir dikkat sistemine sahip olduklarını söylüyor. Peki bu sistem nasıl işliyor?

Hiperfokus’a nörolojik bir perspektiften bakmak gerekirse, tıpkı DEHB’de olduğu gibi Hiperfokus’un da dopamin seviyesi eksikliğinden kaynaklanıldığı düşünülmektedir. Beynin ön bölgesi daha az performans sergilediği ve bu yüzden de ödül sistemleri farklı çalıştığı bilinmektedir. Psikolog Russell Barkley’ye göre DEHB’li kişilerin beyinleri geribildirim alabilecek etkinliklere yönelmektedir. Örneğin; ilgi çekici bir etkinliğin sonunda “eğlenme” geribildirimini aldıkları için bu etkinliğe yönelme eğilimindedirler. İlgi çekici, ödüllendirici veya eğlendiren bir etkinlikten sonra dikkatlerini başka bir etkinliğe vermekte zorlanmaktadırlar.

Dr. Larry Silver'a göre, bu kadar yoğun bir konsantrasyon aslında bir başa çıkma mekanizmasıdır. Silver, Hiperfokus’un dikkat dağınıyla baş etmenin bir yolu olduğunu söyler. DEHB’si olan bir birey odağını üretkenlik gerektiren bir aktiviteye yönlendirebilir. Psikolog Kathleen Nadeau, "ADHD'li pek çok bilim adamı, yazar ve sanatçı, büyük ölçüde yaptıkları işe saatlerce odaklanabilme yetenekleri sayesinde çok başarılı kariyerlere sahip oldu" demektedir.

Bir diğer taraftan bakmak gerekirse Hiperfokus aslında büyük bir sorumluluktur. Odaklanan nesnenin süresi, ne olduğu kontrol edilmezse üretkenlik kaybına, sosyal bağların bozulmasına ve okulda başarısılığa yol açabilir. Örneğin Dr. Joseph Biederman, sosyalleşme ve kötü zaman yönetim sorunları yaşayan bir çocuğun tüm hafta sonunda kendini odasına kapatıp oyun oynayabileceğini söyler. Nadeau verdiği bir örnekte DEHB’li bir kadının projesine çok odaklanması sebebiyle evinin alev aldığını fark etmemesinden bahseder. Bunlar gibi muhtemel durumlardan dolayı Hiperfokus’un çok iyi yönetilmesi gerekmektedir.

Çocuklarda Hiperfokus’u yönetmek için ebeveynlerin rolü gerekmektedir. Eğer çocuğun sosyal bağları zayıfsa ve ilgi duyduğu aktivitede zaman kavramını kaybetme eğilimindeyse zaman kavramını yönetmek ebeveyn ve öğretmenlere düşebilir. Yasaklamaktansa zaman sınırı koymak çocuğun yararsız bir aktiviteye aşırı odaklanmasının zararlarını daha çok azaltacaktır. İlgi çekmeyen aktiviteye her zaman daha soğuk yaklaşacak olan çocuk, geribildirim aldığı aktiviteyi tercih edebilir. Bu yüzden ilgi çeken aktiviteyi yasaklamak yerine gün içinde dozlara bölerek çocuğa sunmak gün içi Hiperfokus’u yönetmede daha yararlı olacaktır. İlgi çekmeyen fakat çocuk için yararlı olacağı düşünülen aktiviteler de ilgi çekici hale getirilebilir. Örneğin, okuldan zevk almayan bir çocuğa okul teşvik edici ve geribildirim alınabilecek bir yere çevrilebilir. Okulda öğrenilen konuları pekiştirmek için bunlar birer oyuna dönüştürülüp eğlenceli hale getirilebilinir.

Hiperfokus’un yararlarından faydalanıp avantaja çevirmek de bir yöntemdir. Sporda, sanatta dikkat gerektiren ve geribildirim alınabilecek noktalara odaklanıp başarı arttırılabilir. Çocuğun dikkati faydalı ve ilgi çekici bir şeye yönlendirilirse başarısı da artacaktır.

Kaynakça: https://www.additudemag.com/understanding-adhd-hyperfocus/ https://childmind.org/article/hyperfocus-the-flip-side-of-adhd/#the-mechanics-of-hyperfocus